Οι Αζόρες, το πορτογαλικό αρχιπέλαγος εννέα ηφαιστειακών νησιών περίπου 1.400 χιλιόμετρα δυτικά της Λισαβόνας, βρίσκονται στον Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό, γεγονός που τις τοποθετεί στη μεταναστευτική διαδρομή πολλών ειδών φαλαινών.
Και από τον Μάρτιο έως τον Ιούνιο – την εποχή της μετανάστευσης των φαλαινών – οι τυχεροί τουρίστες μπορεί ακόμη και να δουν μεγαθήρια όπως η γαλάζια φάλαινα και η πτεροφάλαινα, τα δύο μεγαλύτερα ζώα του πλανήτη.
Εκτός από τις φάλαινες που μεταναστεύουν, οι Αζόρες επίσης φιλοξενούν μόνιμα κητώδη, όπως σπερμοφάλαινες και ορισμένα είδη δελφινιών, τα οποία μπορεί κανείς να δει όλο το χρόνο. Με σχεδόν το ένα τρίτο από τα 94 γνωστά είδη κητωδών στον κόσμο να έχουν παρατηρηθεί εδώ, το αρχιπέλαγος κατατάσσεται σταθερά ως ένα από τα καλύτερα μέρη στον πλανήτη για την παρατήρηση φαλαινών.
Όμως η μακραίωνη σχέση μεταξύ των κατοίκων των Αζορών και των φαλαινών δεν ήταν πάντα τόσο αρμονική, όπως εξηγεί ο Rui de Souza Martins, ομότιμος καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο των Αζορών.
«Το αρχιπέλαγος κατοικήθηκε από εποίκους από την ηπειρωτική Πορτογαλία από τον 15ο αιώνα και μετά», λέει. «Αυτοί οι πρώτοι κάτοικοι, ως επί το πλείστον αγρότες, περιορίστηκαν στη συγκομιδή των νεκρών φαλαινών που έβρισκαν στη θάλασσα ή στις ακτές. Το λίπος τους το έβραζαν για να φτιάξουν λάδι για τις λάμπες».
Η βιομηχανία της φαλαινοθηρίας
Τον 18ο αιώνα, ο μόνιμος πληθυσμός σπερμοφαλαινών στις Αζόρες τράβηξε την προσοχή των Ηνωμένων Πολιτειών. Φαλαινοθηρικά πλοία από το Ναντάκετ και το Νιου Μπέντφορντ της Μασαχουσέτης έκαναν το ταξίδι των περίπου 3.700 χιλιομέτρων ανατολικά για να κυνηγήσουν. Στην εποχή πριν από την ανακάλυψη του αργού πετρελαίου, η χρήση του σπερματσέτου (η κηρώδης ουσία που λαμβάνεται από το κεφάλι της φάλαινας) και του φαλαινέλαιου (από το λίπος της φάλαινας) για φωτισμό και άλλους σκοπούς, έκανε τη φαλαινοθηρία μια επικερδή βιομηχανία.
Οι Αμερικανοί στρατολογούσαν άνδρες από τις Αζόρες με χαμηλές αμοιβές, δελεάζοντάς τους με την προσφορά διαμονής στις ΗΠΑ μόλις δούλευαν ορισμένα χρόνια στα πλοία. Πολλοί μετανάστευσαν στη Μασαχουσέτη μαζί με τους φαλαινοθήρες.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, ορισμένοι από αυτούς τους μετανάστες επέστρεψαν στο αρχιπέλαγος, φέρνοντας μαζί τους τις γνώσεις για το κυνήγι φαλαινών και την κατασκευή ειδική σκαφών. Ξεκίνησαν την τοπική φαλαινοθηρική βιομηχανία, κατασκευάζοντας κυνηγετικά κανό επτά ατόμων και εξοπλισμό. Σύντομα, στα νησιά δημιουργήθηκαν εργοστάσια επεξεργασίας φαλαινέλαιου, κρέατος και οστών.
Η φαλαινοθηρία με τις δικές μας σύγχρονες αντιλήψεις μοιάζει απερίγραπτα σκληρή, αλλά τότε ήταν θέμα επιβίωσης. Δεν υπήρχαν άλλες αμειβόμενες δουλειές στα νησιά. Πολλοί φαλαινοθήρες – οι οποίοι ήταν κυρίως εργάτες γης που δούλευαν για πλούσιους γαιοκτήμονες – δεν ήξεραν καν να κολυμπούν, αλλά διακινδύνευαν τη ζωή τους για να συντηρήσουν τις οικογένειές τους.
Ντοκιμαντέρ όπως «Οι τελευταίοι φαλαινοθήρες» του 1969 και το πιο πρόσφατο (2019) «Οι τελευταίοι φαλαινοθήρες του Σάο Μιγκέλ» (είναι διαθέσιμο στο Netflix), δίνουν μια γεύση από τη δύσκολη ζωή των φαλαινοθηρών των Αζορών.
Ωστόσο, δεν επρόκειτο να διαρκέσει για πάντα. Με τη μείωση των πληθυσμών των φαλαινών και άλλους παράγοντες της αγοράς (συμπεριλαμβανομένης της ανακάλυψης του αργού πετρελαίου το 1859), η ζήτηση για φαλαινέλαιο μειώθηκε δραματικά μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα.
Το τέλος των φαλαινοθήρων
Μέχρι και το τέλος της βιομηχανίας, το 1987, οι πρακτικές των φαλαινοθηρών των Αζορών ήταν διαφορετικές εκείνες των Αμερικανών. Συνέχισαν να κυνηγούν με τις μικρές ξύλινες βάρκες τους με χειροποίητα όπλα, σκοτώνοντας μόνο ένα μικρό αριθμό φαλαινών. Οι ομόλογοι τους σε άλλες χώρες χρησιμοποιούσαν σύγχρονα σκάφη και εξελιγμένα καμάκια, οδηγώντας στον αποδεκατισμό πολλών ειδών φαλαινών.
Για να αντιμετωπιστεί αυτή η δραστική μείωση των πληθυσμών, η Διεθνής Επιτροπή Φαλαινοθηρίας εξέδωσε μορατόριουμ στην εμπορική φαλαινοθηρία το 1982. Η Πορτογαλία υποστήριξε την απαγόρευση, πράγμα που σήμαινε ότι και οι Αζόρες – αυτόνομη περιοχή της χώρας – έπρεπε να συμμορφωθούν. Η πίεση από τοπικές και παγκόσμιες οργανώσεις προστασίας οδήγησε τελικά στον τερματισμό της φαλαινοθηρίας στις Αζόρες. Η τελευταία φάλαινα λέγεται ότι σκοτώθηκε το 1987 από κάποιους δυσαρεστημένους φαλαινοθήρες από το νησί Πίκο.
Ένα νέο ξεκίνημα
Η απομάκρυνση από τη φαλαινοθηρία γέννησε νέες βιομηχανίες και πρακτικές – με την ώθηση να προέρχεται από το εξωτερικό. Το 1990, ο Γάλλος υπήκοος Serge Viallele ίδρυσε την πρώτη εταιρεία παρακολούθησης φαλαινών στο αρχιπέλαγος, στο νησί Πίκο.
«Ο Viallele έδειξε ότι ήταν δυνατόν να ζει κανείς από τις φάλαινες χωρίς να τις σκοτώνει», λέει ο Miguel Cravinho, συνιδιοκτήτης της Terra Azul, μιας εταιρείας παρακολούθησης φαλαινών με έδρα το νησί Σάο Μιγκέλ. «Η εστίαση μετατοπίστηκε γρήγορα από τη φαλαινοθηρία στον οικολογικό τουρισμό, τη διατήρηση και την εκπαίδευση».
Τα σημερινά ταξίδια παρακολούθησης φαλαινών δεν είναι απλώς ψυχαγωγία για τους τουρίστες: υποστηρίζουν την έρευνα, με τα δεδομένα που συλλέγονται από κάθε ταξίδι να χρησιμοποιούνται από τοπικούς επιστήμονες για τη μελέτη της συμπεριφοράς και των προτύπων μετανάστευσης. Πρόκειται, λέει ο Cravinho, για μια «εκπαιδευτική προσέγγιση στην παρακολούθηση φαλαινών».
Σχεδόν 20 εταιρείες παρακολούθησης φαλαινών δραστηριοποιούνται σήμερα στις Αζόρες, ακολουθώντας τις παγκόσμιες βέλτιστες πρακτικές και τις κατευθυντήριες γραμμές που εκδίδει η Διεθνής Επιτροπή Φαλαινοθηρίας, καθώς και τους τοπικούς κανονισμούς.
Τα σκάφη πρέπει να ακολουθούν τις φάλαινες με μέγιστη ταχύτητα 10 κόμβων, μπορούν να πλησιάζουν μόνο από 90 μοίρες από πίσω και πρέπει να μένουν 50 μέτρα μακριά τους – ή τριπλάσια απόσταση αν πρόκειται για μητέρα και παιδί. Μόνο τρία σκάφη μπορούν να παραμένουν κοντά στις φάλαινες ανά πάσα στιγμή, για 15 λεπτά το πολύ – και δεν επιτρέπεται η πλεύση μέσα από ένα κοπάδι.
Τον Φεβρουάριο του 2023, το αρχιπέλαγος των Αζορών αναγνωρίστηκε ως περιοχή φαλαινοθηρικής κληρονομιάς από την Παγκόσμια Συμμαχία για τα Κητώδη, μια διάκριση που περιγράφεται ως «το χρυσό πρότυπο για την υπεύθυνη παρατήρηση φαλαινών» από τον επίτιμο πρόεδρό της, Jean-Michel Cousteau. Είναι η δεύτερη περιοχή στην Ευρώπη και μόλις η έκτη στον κόσμο που επιτυγχάνει αυτή την αξιολόγηση.
